Çin, Orta Doğu'da sorumlu bir büyük güç olarak davranmaksızın Orta Doğu'da aktif bir şekilde ekonomik, siyasi ve stratejik fırsatlar aramaktadır. Çin, Orta Doğu ülkeleriyle ekonomik bağlar kurmaya odaklanmakta ancak risk almaktan veya bölgesel çatışmalara dahil olmaktan kaçınmaktadır. Bu yaklaşım, sorumlu bir küresel güç olarak güvenilirliği konusunda şüpheler uyandırmakta ve uzun vadede itibarına zarar vermektedir.

Son yıllarda Çin, sorumlu bir küresel oyuncu kimliğini benimsemeyi amaçlamıştır. Yerleşik uluslararası düzendeki önemli payı ve büyük ve giderek daha etkili bir ulus olma statüsüyle Çin, küresel sistemi sürdürme ve acil sorunların üstesinden gelmek için dünya çapındaki çabalara katkıda bulunma konusundaki benzersiz yükümlülüğünün farkındadır. Bu amaçla Çin, uluslararası barışı koruma misyonlarında aktif olarak yer almak, iklim değişikliğini ele almak için diğer ülkelerle işbirliği yapmak ve COVID-19 salgınıyla mücadeleye yardımcı olmak gibi önemli çabalar sarf etmiştir. Ancak bu çabalara rağmen, sorumlu küresel liderliğin pratikte uygulanması önemli engellerle doludur ve çeşitli zorluklar ve aksilikler Çin'in yolculuğuna damgasını vurmuştur.

Orta Doğu'da yaşanan son olaylar Çin'in bölgedeki rolü hakkında soru işaretleri yaratmıştır. Çin, olduğunu iddia ettiği sorumlu büyük güç gibi davranmak yerine, devam eden krizleri ele almak için herhangi bir somut eylemde bulunmadı. Ne Hamas'ın 7 Ekim 2023'te İsrail saldırısını kınadı ne de Husilerin Kızıldeniz gemilerine yönelik saldırılarını kınadı. Ayrıca Kızıldeniz'deki gemileri koruyan ABD öncülüğündeki koalisyona da katılmadı. Çin, bir barış konferansının toplanmasına yönelik genel tercihini ifade etmek dışında, bölgede devam eden ve birbiriyle bağlantılı krizlerin herhangi bir yönünü ele almak için herhangi bir diplomatik girişimde bulunmadı.

Bu arada ABD, özellikle ticaret yollarını korumak ve İran ile bölgesel vekil güçlerini caydırmak yoluyla bölgenin güvenlik ve istikrarını koruma taahhüdünü teyit ederek sorumlu bir küresel güç olarak rolünü ortaya koymuştur. Buna karşılık Çin, Washington'un eylemlerine karşı uygulanabilir bir alternatif sunmamış ve ABD'nin krizlere müdahalesini ve tepkisini eleştirmekle yetinmiştir. Çin'in eylemleri ve eylemsizliği, Orta Doğu meselelerinde onlarca yıldır sorumluluk ve işbirliği imajı yansıtmasına rağmen, bölgede bedavacılık ve fırsatçılıkla karakterize edilen, özellikle kendi çıkarını gözeten bir yaklaşım izlemeye devam ettiğinin altını çiziyor.

Son yıllarda Çin, ölümcül bölgesel husumetlerin tuzağına düşmeden Orta Doğu'daki ilişkilerini sessizce pekiştirmeye çalışmıştır. Bu amacını da öncelikle siyasi ve ekonomik bağlara odaklanarak ve krizlerden uzak durarak gerçekleştirmeye çalışıyor. Bununla birlikte, bölgesel güvenliği korumak ve Orta Doğu sorunlarını ele almaya yönelik uluslararası çabalara katkıda bulunmak için sorumlu bir büyük güç olarak diplomatik, askeri veya ekonomik olarak hareket etmekte çoğu zaman ya yetersiz ya da isteksiz görünmüştür.

Pekin, Mart 2023'te Suudi Arabistan ve İran arasında bir uzlaşma anlaşmasını kolaylaştırdığı için büyük takdir topladı. Bu hamle Pekin'in gelişmekte olan diplomatik becerisini ve dünyanın en istikrarsız bölgelerinden birinde gerilimi azaltmaya yönelik proaktif yaklaşımını ortaya koydu.

Çin'in bu anlaşmadaki arabulucu rolü, ABD'nin Orta Doğu'daki geleneksel hakimiyetinden bir sapmaya işaret ediyordu. Çinli diplomatlar bu anlaşmayı bölgede barış ve istikrarın sağlanmasına yönelik bir kilometre taşı olarak nitelendirerek uluslararası anlaşmazlıkların çözümünde diyalog ve istişarenin önemini vurguladılar.

Çin'in bölgedeki yapıcı angajmanını ileriye dönük olarak sürdürme sözü verdiler. Bununla birlikte, Çin'in katılımı önemli olsa da (diplomatik sürece yardımcı oldu, ancak ivme temelde bölge içinden geldi), minimum risk taşıdığını kabul etmek çok önemlidir. Bu durum Pekin'in Suudi-İran uzlaşmasının sunduğu fırsattan önemli dezavantajlarla karşılaşmadan faydalanmasına olanak sağladı. Özünde Çin bu durumu kendi avantajına çevirerek potansiyel dezavantajı çok az olan bir senaryodan yararlandı.

Geçtiğimiz on yıl içinde Çin, Orta Doğu'daki ekonomik, siyasi ve daha az ölçüde de olsa güvenlik alanındaki varlığını önemli ölçüde genişleterek bölgedeki birçok ülke için birincil ticaret ortağı ve dış yatırımcı haline geldi. Geleneksel olarak bu bölge Çin dış politikasında sınırlı bir öneme sahipti. Ancak Çin'in küresel bir güç olarak hızlı yükselişi, stratejik önceliklerinde bir değişime yol açmış ve hırslarını Batı'ya doğru genişletmiştir. Çin'in şu anda Orta Doğu'da önemli ve stratejik çıkarları bulunmaktadır, bunun başlıca nedeni de en büyük on petrol tedarikçisinden altısının bölgede bulunmasıdır. Petrolün Çin'in ekonomik kalkınmasında çok önemli bir rol oynamasıyla birlikte bölgenin önemi de buna bağlı olarak artmıştır.

Bölge aynı zamanda Çin'in Orta Asya, Güney Asya, Afrika ve Avrupa'da altyapıyı birbirine bağlamak ve ticareti kolaylaştırmak için yüz milyarlarca dolar yatırım yapmaya yönelik büyük bir çaba olan Kuşak ve Yol Girişimi için de çok önemli bir rol oynamaktadır. Bu planın önemli bir parçası olan Orta Doğu, küresel ticaretin önemli bir ticaret merkezi ve geçiş noktasıdır. Dolayısıyla Çin'in bölgedeki çıkarları, güvenli ve kesintisiz bir petrol akışının sağlanmasının ötesine geçmektedir. Bu çıkarlar aynı zamanda hem karada hem de denizde kalkınma projelerinin ilerlemesini kolaylaştırmak için jeopolitik istikrarın korunmasını da kapsamaktadır.

Orta Doğu'daki kargaşa daha geniş bir alana yayılma tehdidinde bulunurken, ABD bölge dışı baskın büyük güç olmaya devam ederken, Çin'in bölgedeki artan varlığı önemli bir soruyu gündeme getiriyor: Pekin bu bölgede büyük bir güç olarak sorumlu bir davranış sergiliyor mu? Çin, Kuşak ve Yol Girişimi ve diğer ikili ve çok taraflı girişimler aracılığıyla ABD ve AB'ye kıyasla Orta Doğu da dahil olmak üzere Küresel Güney'de tartışılmaz bir avantaja sahip. Çin, Kuşak ve Yol Girişimi aracılığıyla dünya ekonomik düzenini yeniden şekillendirmeyi, Küresel Kalkınma Girişimi (GDI) aracılığıyla kalkınmayı teşvik etmeyi, Küresel Güvenlik Girişimi (GSI) aracılığıyla jeopolitik etki yaratmayı ve Küresel Uygarlık Girişimi (GCI) aracılığıyla düşünsel değişiklikler getirmeyi amaçlamaktadır. Bu girişimler sinerji oluşturmakta ve Çin'in "bölünmez güvenlik konseptinin" bir parçasını oluşturmaktadır.

Bu girişimler Şangay İşbirliği Örgütü (SCO, yavaş yavaş genişliyor) ve BRICS+ (geleneksel BRICS ülkeleri artı Brezilya, Etiyopya, İran, Suudi Arabistan ve BAE) tarafından da tamamlanmaktadır. Bu girişimler (BRI, GSI, GCI, GDI, SCO ve BRICS+) aracılığıyla Pekin, uluslararası coğrafyayı yavaş yavaş yeniden yapılandırmakta ve kendi "küresel düzen ve yeniden düzenlenme anlatılarını" sunarak dünya düzenini yeniden şekillendirmektedir.

Bununla birlikte, Orta Doğu'da tırmanan çatışmalar ve ABD'nin bölgesel meselelere artan müdahalesi, Çin'in küresel girişimlerinin yerine getirilmesinde zorluklar yaratmaktadır. Daha geniş bağlamda, şiddetin artması Çin'in yatırımlarını koruma ve küresel itibarını güçlendirme çıkarlarıyla örtüşmüyor.

Örneğin, Husilerin Kızıldeniz'de deniz taşımacılığına yönelik saldırıları Çin'in ticari çıkarlarını olumsuz etkiledi ve bazı bölgesel ortaklarının ekonomilerini boğmaya başladı. Raporlar, genellikle Kızıldeniz'in güneyinden geçen konteyner gemilerinin yaklaşık yüzde 90'ının bölgeden kaçınmak için rotalarını değiştirdiğini gösteriyor. Kızıldeniz rotaları tipik olarak dünya çapındaki tüm konteyner trafiğinin yaklaşık üçte birini ve Asya ile Avrupa arasındaki ticaretin yüzde 40'ını gerçekleştirdiğinden, bu aksaklık küresel ticareti önemli ölçüde etkilemektedir.

Ortaya çıkan nakliye darboğazı, konteyner fiyatlarında üç ila dört kat artışa yol açmış, Avrupa'ya giden enerji sevkiyatlarını Afrika'nın etrafından dolaşmaya zorlamış ve teslimat gecikmeleri nedeniyle tedarik zincirlerinde ciddi aksamalara neden olmuştur.

Sadece büyük bir ticaret ülkesi değil aynı zamanda bir denizcilik ülkesi olan Çin, küresel ticaretteki sürtüşmelerden doğrudan etkilenmekte ve gelecekteki aksaklıkları azaltmak için tedarik zinciri bağımlılıklarının yakınlardaki daha güvenilir ülkelere taşınması anlamına gelen “nearshoring” (üretim veya tedarikin tüketim pazarına yakın yere konumlandırılması) eğilimine tanık olmaktadır. Dahası, bu aksaklıklar Çin'in Orta Doğu'daki yatırımlarını da tehdit ediyor. Son yıllarda Çinli şirketler Doğu Afrika, Süveyş Kanalı ve Kızıldeniz'in her iki yakasındaki önemli altyapı yatırımlarını önemli ölçüde arttırdı.

Kızıldeniz taşımacılığındaki aksaklık bu yatırımların uygulanabilirliğini tehlikeye atmaktadır. Dünyanın en büyük ihracatçısı ve büyük ölçüde petrol ithalatına bağımlı olan Çin'in Kızıldeniz'deki nakliye yollarının potansiyel çöküşünden endişe duyması anlaşılabilir bir durumdur. İthal ettiği petrolün yaklaşık yarısı Orta Doğu'dan geliyor ve Kızıldeniz Çin'in en büyük ihracat pazarlarından biri olan Avrupa'ya kritik erişim sağlıyor. Husiler Çin bayrağı taşıyan gemilere geçiş izni verse bile, ülkenin deniz taşımacılığı ve ihracatçıları ticari aksaklıklar nedeniyle zor durumda.

Çin, devam eden çatışmalardan, özellikle de petrol tedarikinin ve uluslararası nakliye yollarının sekteye uğramasından dolayı uğrayacağı önemli ekonomik kayıplar nedeniyle barışçıl ve istikrarlı bir Orta Doğu istiyor.

Ancak Pekin bu arzusunu somut eylemlere dönüştürme konusunda iki temel nedenden ötürü önemli zorluklarla karşı karşıya: Önemli bir nüfuz eksikliği ve riske karşı güçlü bir isteksizlik.

Pek çok açıdan Pekin, Orta Doğu'da ve Asya-Pasifik alanının ötesindeki diğer bölgelerde büyük bir güçten beklenen sorumluluk seviyesinden yoksundur. Çin'in riskten kaçınması, başarısızlık korkusundan ve potansiyel küresel aşırılığa ilişkin endişelerinden kaynaklanmaktadır. Bu faktörler bir araya geldiğinde Pekin'in Orta Doğu ve diğer bölgelerdeki çatışmaları etkili bir şekilde ele alma ve azaltma becerisini engellemektedir.

Çin'in küresel sahnedeki yadsınamaz ekonomik gücüne rağmen, diplomatik ve askeri etkisi nispeten sınırlı kalmaktadır. Çin'in askeri gücü istikrarlı bir şekilde artarken, Orta Doğu'da diplomatik ve askeri olarak güç yansıtma kabiliyeti ABD'ye kıyasla önemli ölçüde daha az belirgindir. Çin'in askeri kabiliyetleri ilerlemekle birlikte, özellikle hava ve kara gücünü Batı Pasifik'in ötesine yansıtma konusunda stratejik rakibinin gerisinde kalmaktadır. Çin'in hizmete giren üç uçak gemisi henüz bu bölgenin ötesine geçemedi ve bu da Orta Doğu'da önemli bir etki yaratma kabiliyetlerini sınırlıyor. Kızıldeniz yakınlarındaki Cibuti'de konuşlanmış olan Çin deniz piyadeleri henüz Aden Körfezi'ndeki korsanlıkla mücadele operasyonlarına katılmanın ötesinde bir görev üstlenmemiştir.

Dahası, Çin'in Orta Doğu'daki diplomatik etkisi, öncelikle ekonomik odaklı yaklaşımı ve daha geniş diplomatik çabalara girme konusundaki isteksizliği nedeniyle kısıtlanmıştır. Diğer dış güçlerin aksine Çin, tüm Orta Doğu ülkeleriyle olumlu ilişkiler sürdürmeye öncelik vermiştir. Daha tarafsız bir bakış açısıyla Pekin, kendisini Küresel Güney'in şampiyonu olarak konumlandırmaya ve ABD liderliğindeki dünya düzenine karşı daha çekici ve alternatif bir vizyon sunmaya çalışmaktadır.

Pekin, ABD ve Avrupa'nın söylem ve girişimleriyle arasına mesafe koyarak kendisini gerçek anlamda Batılı olmayan bir ses olarak farklılaştırmayı amaçlıyor. Çin Devlet Başkanı Xi Jinping "Çin bilgeliğinin Orta Doğu'da barış ve huzurun sağlanmasına katkıda bulunacağı" sözünü verdi ve son yıllarda buna uygun bir dizi güvenlik ve kalkınma girişimini açıkladı. Ancak gerçekte Çin'in Orta Doğu'daki eylem ve girişimleri kısmen ABD'nin gücüne meydan okuma arzusundan kaynaklanıyor.

Çin'in Orta Doğu'daki kargaşaya tepkisi tanıdık bir modele işaret ediyor: Çıkarlarına öncelik vermek ve doğrudan müdahil olmaktan ve buna bağlı itibar risklerinden kaçınırken fayda sağlamak. Bu yaklaşım, krizlerden kaçınırken siyasi ve ekonomik bağları beslemeyi, yalnızca ekonomik çıkarları önemli ölçüde tehlikeye girdiğinde ve diplomatik başarı kısa sürede elde edilebilir göründüğünde müdahale etmeyi içeriyor. Bu davranış jeopolitik, ekonomik ve askeri kaygılardan kaynaklanmaktadır. Ancak Çin'in "büyük güç büyük sorumluluk getirir" ilkesine bağlılığı konusunda soru işaretleri yaratmaktadır.

Orta Doğu ülkeleri Çin'i fırsatçı yaklaşımı nedeniyle haklı olarak eleştirebilir ve ticaret yollarının güvenliğini sağlamak ve bölgedeki çatışmaları çözmek için Çin'in çıkarlarına da hizmet edecek bazı sorumluluklar üstlenmeye teşvik edebilir. Uzun vadede Çin'in itibarı, Orta Doğu'da sorumsuz bir küresel güç ve fırsatçı bir seyirci olarak görünmeye devam etmesi, yapıcı bir şekilde angaje olmaması ve bölgesel istikrara katkıda bulunmaması halinde zarar görebilir.

The National Interest'te yayınlanan bu görüş yazısı Mepa News okurları için Türkçeleştirilmiştir. Değerlendirmede yer alan ifadeler yazarın kendi görüşleridir ve Mepa News'in editöryel politikasını yansıtmayabilir.